«عدم تمركز حواس»، موضوعى است كه بسيارى از جوانان، به دلايل مختلفى، از آن رنج مى‏برند. تمركز حواس در هر كارى از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروريات است. تمركز حواس، حالتى ذهنى و روانى است كه در آن تمام قواى حسى، روانى و فكرى انسان، روى موضوع خاصى متمركز مى‏شود و تضمين كننده امر يادگيرى و انجام دادن صحيح كارها و رهايى از خطرات احتمالى است. در يك جمع‏بندى كلى، بيشتر افراد به دلايل زير، با عدم تمركز فكر و حواس‏پرتى روبه‏رو مى‏شوند: 1. كسانى كه خود را به انجام دادن كار يا مطالعه درسى مجبور مى‏كنند؛ در حالى كه تمايل درونى چندانى به آن ندارند. در اين صورت قواى ذهنى و روانى‏شان، به طور خودكار از آن موضوع دور شد، و دچار حواس‏پرتى مى‏گردند. اينان ممكن است مدت‏ها با بى‏علاقگى، كارهايى را انجام دهند و يا به دنبال درس و رشته تحصيلى خاصى، تلاش‏هايى كنند و به عبارت ديگر خود را مجبور به انجام دادن آن كار يا مطالعه ببينند! 2. فشارهاى روانى، از عوامل عمده پراكندگى فكرى است. بيشتر افراد در مواجهه با موضوعى، اگر معتقد باشند زمان كافى براى حل آن ندارند و يا توانايى حل مسئله و كسب توفيق را در خود نبينند، دچار نگرانى و اضطراب مى‏شوند و در نتيجه اين ترس از شكست، افكار منفى، عدم اعتماد به نفس و خيال‏بافى‏هاى منفى‏گرايانه، توان عمل و ابتكار و خلاقيت را از آنان سلب مى‏كند و به جاى اينكه روى موضوع خاص متمركز شوند، بر ترس و احتمال شكست خود تمركز مى‏كنند و يأس و نااميدى بر آنها چيره و موجب حواس‏پرتى مى‏گردد. 3. گاه بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مى‏كند. مسائلى نظير آنچه در زندگى شخصى، تحصيلى، خانوادگى، اجتماعى، اقتصادى و ... رخ مى‏دهد، تمركز حواس را از بين مى‏برد. 4. گاهى عدم رعايت بهداشت مطالعه و اصول و قوانين آن و بهره نگرفتن از روش مناسب، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم براى مطالعه و درس را از بين مى‏برد. در نتيجه احساس بى‏علاقگى و به دنبال آن عدم تمركز حواس، بر شخص مستولى مى‏شود. 5. گوناگونى فعاليت‏هاى فرد - به خصوص اگر در توان او نباشد - باعث عدم تمركز حواس مى‏شود. راه‏هاى مقابله با عوامل حواس‏پرتى‏ براى مقابله با هر يك از عوامل ياد شده، بايد به راه‏كار خاص و مناسب آن توجه كرد. نكات زير مى‏تواند به عنوان راه‏كارهاى كلى، مؤثر واقع شود: 1. در ابتدا و قبل از هر چيز، براى تمام فعاليت‏هاى درسى و غيردرسى، برنامه‏ريزى كنيد. اوقات شبانه‏روز را در يك جدول زمان‏بندى شده - از هنگام بيدارى تا موقع خواب - يادداشت و براى هر كارى، زمان خاص و مناسب معين كنيد. بكوشيد طبق همان برنامه تنظيم شده، به فعاليت‏هاى مشخص (كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و ...) بپردازيد. زمان معينى را در طول روز، براى انديشيدن درباره موضوعات مختلف با تخيلات و افكار مزاحم، اختصاص دهيد. اين كار حداقل دو فايده مهم دارد: نظم و انضباط در تمام فعاليت‏ها - حتى در انديشه‏ها و افكارتان - راه پيدا مى‏كند كه خود بسيار ارزشمند است و نيز اگر افكار مزاحم در غير زمان معين، به سراغتان آمد و باعث حواس‏پرتى شما شد، مى‏توانيد به خود وعده بدهيد كه زمان انديشيدن در اين باره، فلان زمان خاص و معين است. پس براى هر كار و فعاليتى وقتى، مشخص كنيد و در آن زمان به هيچ امرى، غير از آن نپردازيد. 2. اصول و قوانين لازم براى يك مطالعه سودمند را بشناسيد و آن را به دقت رعايت كنيد. در اينجا به چند مورد اشاره مى‏شود: الف. با تبيين هدف خويش از مطالعه و درس خواندن، احساس نياز و انگيزه براى مطالعه را در خود افزايش دهيد. ب. به هنگام مطالعه يا حضور در كلاس، از افكار يأس آفرين، كسل كننده و غيرمنطقى بپرهيزيد و همواره اميد، قدرت و توانايى را در ذهن خود حفظ كنيد. ج. هنگام مطالعه يا سر كلاس، كاغذ و قلمى داشته باشيد و يادداشت برداريد يا مطالب را خلاصه كنيد تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار داشته باشيد؛ نه اينكه به دنبال افكار و ذهنيات خود باشيد. د. با پيش مطالعه وارد كلاس شويد و پرسش‏هايى كه درباره درس به ذهنتان مى‏رسد، بلافاصله از استاد بپرسيد. به خود اجازه ندهيد سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدريج از فضاى روانى كلاس خارج شويد. با اين روش ساده، مى‏توانيد فرايند تدريجى و محتواى درسى كلاس را پى‏گيرى كنيد و خود را در فضاى درسى يا مطالعه قرار دهيد. ه . زمان و مكان مطالعه، بايد از نظر فيزيكى و روانى، از شرايط مناسب برخوردار باشد و عامل حواس پرتى (نظير سر و صداها، سرما و گرما و نور كم يا خيلى شديد) از محيط مطالعه حذف شود. 3. در صورتى كه گوناگونى كارها و فعاليت‏هاى غيردرسى، باعث عدم تمركز مى‏شود، آنها را به حداقل ممكن برسانيد و به خود بگوييد: در اين دوره و زمان، مهم‏ترين وظيفه و كار من، مطالعه و درس‏خواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعاليت‏هاى جانبى متعدد، مزاحم وظيفه اصلى من است. 4. اگر مشكلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و ... باعث عدم تمركز حواستان مى‏شود؛ بدانيد كه: الف. زندگى فردى هيچ‏كس، خالى از مشكل و ذهن هيچ فردى، به طور كامل خالى نيست. از طرف ديگر با صِرف فكر كردن و مشغوليت ذهنى درباره چنين مشكلاتى، هيچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقين كنيد كه هنگام درس يا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانيد. ب. به هنگام مزاحمت آن افكار، به خود قول بدهيد: در اين باره خواهم انديشيد (و زمانى را براى اين كار در شبانه‏روز اختصاص دهيد). ج. در صورت امكان به اتفاق يكى از دوستان خود، مطالعه يا مباحثه كنيد. 5. در صورتى كه موضوع يا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواس‏پرتى شما مى‏شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشيد؛ چرا كه اين در حكم علت عدم تمركز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، ابتدا علت و عامل اصلى را شناسايى كنيد و در پى حذف يا تقليل آن برآييد؛ ولى اگر موضوعات مختلف، باعث حواس‏پرتى شما مى‏شود؛ به نكات چهارگانه بالا حتماً توجه كنيد. تمركز حواس چيست؟ يكى از مهم‏ترين عوامل يادگيرى و ياد سپارى و باز يافت اطلاعات، تمركز حواس است. اساس تمركز حواس هماهنگى ذهنى است، يعنى اراده معطوف به هدف؛ و به زبان ساده‏تر، به خود ياد آورى كنيم چه كار يا هدفى را پى مى‏گيريم. پاسخگو خود به ياد دارد اين مسأله در عبادت و نيايش بارها برايش اتّفاق افتاده است. هرگز فراموش نمى‏كنم، حدود 22 سال پيش وقتى نوجوان بودم، عدم حضور قلب در نماز يا نداشتن حواس متمركز بر عبادت نگرانم مى‏ساخت. اين مشكل را با بزرگى كه مدرّس قرآن بود، در ميان گذاشتم. فرمود: قبل از نيت و تكبيرة الاحرام، به خود تلقين كن در اين لحظات در برابر مهم‏ترين كار قراردارى و بايد آن را در مدّت معيّن و شرايط خاص به نحو احسن انجام دهى. در وسط عبادت و نماز هم چند بار به خودياد آورى كن. بعد از مدتى اين رفتار يا تلقين درونى مى‏گردد. سپس تمرين دوم را انجام بده و آن تامل بر كلمات و عبارات نماز يا دعا است. بنده سال‏ها است از اين تجربه گرانبها استفاده مى‏كنم و لذّت مى‏برم. نتيجه بحث تا اين‏جا چنين است: اگر ما حواس خود را براى انجام كارى هماهنگ كرده، به آن كار معطوف كنيم، تمركز حواس ايجاد كرده‏ايم و هر چه تمركز بيش‏تر باشد، يادگيرى دقيق‏تر و كامل‏تر و ماندگارتر خواهد بود. تمركز كم به گسستگى مطالب و بى‏نظمى ذهنى و آشفتگى روانى و فراموشى مى‏انجامد. عوامل ايجاد تمركز حواس‏ 1. قصد تا انگيزه و نياز به چيزى نباشد، تمركز حواس و توجّه به آن امر دقيق نخواهد بود. براى آن كه به چيزى توجّه پيدا كنيم، بايد انگيزه‏اى نسبت به آن در ما پديد آيد. در خصوص امور درسى و تحصيلى مقاصدى چون پيشرفت، موفقيت، رقابت سالم، اتمام تحصيل، يافتن شغل، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نيازهاى مادّى زندگى، ازدواج و... مى‏تواند موجب تمركز حواس گردد. 2. زمان و مكان و شرايط مطالعه‏ مطالعه منظم در زمان‏هاى تعيين شده در مكان ويژه اين كار، به شرط تداوم، در ايجاد تمركز تأثير به سزا خواهد داشت. وقتى در مكان تعيين شده يا مثلاً پشت ميز كار خود قرار گرفتيم، به آرامى تمركز در ما شكل مى‏گيرد. البتّه اگر شرطهاى زير رعايت شود: الف) لَم ندهيم. ب) از شل شدن بيش از حد عضلات جلوگيرى كنيم. ج) از لباس خواب و راحتى بهره نگيريم. د) ارتباط خود را با دنياى خارج قطع كنيم. ه) گرماى مكان مطالعه را طبيعى و متوسط نگهداريم. و) از سر و صدا دورى كنيم. ز) از برنامه‏هاى تلويزيونى دور بمانيم. 3. پرهيز از خيالبافى‏ خيالبافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و ياد كرد مشكلات از عوامل مُخلّ تمركز است و سراغ مطالعه گرانى مى‏آيد كه مجال لازم را به آن‏ها مى‏دهند. عبادت ارجمند و مطالعه هدفمند اجازه خيال بافى نمى‏دهد. 4. تعارض انگيزه‏ها براى نداشتن تمركز حواس، بايد به بلا تكليفى خود پايان دهيم؛ از ميان انگيزه‏هاى مختلف و متنوعى كه ما را احاطه كرده‏اند، با انتخاب درست، يكى را برگزينيم و بقيه را به حاشيه ذهن برانيم. 5. مرور ذهنى‏ مرور فعاليت قبل از انجام آن كه اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مى‏شود، تمركز زا است؛ چنان كه آغاز كار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمركز زدا است. وقتى سير فعاليت علمى را در ذهن به سرعت مرور مى‏كنيم، آموخته‏ها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت به صفحه هشيار حافظه حاضر مى‏شوند و در نتيجه براى تمركز حواس در يادگيرى، آمادگى فزون‏تر به دست مى‏آوريم. تمرينات تقويت حافظه و تمركز بسيار سومند است. اين تمرينات بارها در كارگاه‏هاى فراوان به فراگيران آموزش داده شده و به رضايت بسيار آن‏ها انجاميده است. مطالعه آن مى‏تواند خوانندگان را در موفقيت بيش‏تر تحصيلى يارى دهد. در اين نوشتار ياد كرد نكات زير كافى مى‏نمايد: الف) متخصصان فراروان (Meracognation) معتقدند بهترين روش، براى يادگيرى بهتر و دقّت بيشتر، برخورد سؤالى با موضوع، متن يا محتواى مورد مطالعه است. ب) تمركز، تابع مستقيم نوع حافظ است. . ج) مطالعه چند كتاب در اين زمينه سودمند است؛ از جمله كتاب مديريت زمان، اثر لوتار جى سى ورت (ترجمه توكلى نيا) و كتاب 57 راه براى تقويت حافظه